Α. ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ ΠΑΣΤΕΛΛΑ
Ο φιλόλογος ερευνητής εντοπίζει δημοσιευμένα ποιήματα του Ανδρἐα Παστελλά, σε ποικίλα περιοδικά (Κυπριακά Γράμματα, Κυπριακά Χρονικά, Νέα Εποχή, Τάιμς οφ Σάιπρους κ.λπ.) της δεκαετίας του ’50 και του ’60. Όμως το πρώτο ποιητικό του βιβλίο, με τίτλο Χώρος δασποράς[1] το τύπωσε το 1970. Ύστερα από είκοσι πέντε χρόνια, ύστερα από ένα τέταρτο του αιώνα, κυκλοφόρησε, το 1995, το δεύτερο και τελευταίο, μέχρι στιγμής, ποιητικό του βιβλίο με τίτλο Μεταθανατίως αποσχηματισθείς.
Σχολιάζοντας αυτό το θέμα, δηλαδή την έκδοση δύο, μόνο, ποιητικών συλλογών, ύστερα από εξήντα, σχεδόν, χρόνια ενασχόλησης με την ποίηση, ακόμη: τη χρονική απόσταση 25 ετών μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης συλλογής, όλοι σημειώνουν ότι αναδεικνύει μια σπάνια στάση ζωής στον τόπο μας, όπου αρκετοί τονίζουν την ποιητική ύπαρξή τους με την τακτική, κάποτε ετήσια, εκδοτική δραστηριότητά τους.
Όμως, ο ποιητής Παστελλάς ήταν παρών όλα αυτά τα χρόνια της εκδοτικής απουσίας του, σ’ αυτά τα είκοσι πεντε χρόνια που μεσολάβησαν ίσαμε τη δεύτερη ποιητική του εμφάνιση. Οι στίχοι του από τον Χώρο Διασποράς ήταν γνωστοί, απαγγέλλονταν από νέα παιδιά φανατικά για γράμματα, χρησιμοποιούνταν ως συμπυκνωμένη κατακλείδα σε άρθρα και προβληματισμούς.
Παρουσιάζοντας τη συλλογή του Μεταθανατίως αποσχηματισθείς, πριν από δεκαπέντε χρόνια ανέφερα και τα ακόλουθα που κρίνω σκόπιμο να επαναλάβω:
“Ανήκω σε μια ομάδα ανθρώπων, της ίδιας περίπου ηλικίας και με κοινούς ιδεολογικούς προβληματισμούς, η οποία, λίγα χρόνια μετά το 1974, μετά που καταλάγιασαν τα κολοσσιαία συναισθήματα που προκάλεσε η εισβολή και η κατοχή, άρχισε την αναψηλάφηση της κυπριακής Ιστορίας, την επίπονη, και οδυνηρή κάποτε, πορεία αναδίφησης, έρευνας και μελέτης των εξελίξεων του Κυπριακού για ένα νέο κοίταγμα πέραν από τις επικρατούσες ιδεοληψίες και την κακόγουστη συνθηματολογία της τότε εποχής.
Ύστερα από χρόνια κοπιαστικής έρευνας και μελέτης, για το παρελθόν και το παρόν του τόπου, σε παλιά βιβλία, αρχεία και έντυπα, ύστερα από συζητήσεις και προβληματισμούς, κοινή ήταν η κατάληξη ότι, από τη λογοτεχνική κατάθεση του νησιού, η συλλογή Χώρος διασποράς του Αντρέα Παστελλά, ήταν ένα από τα πιο συμπυκνωμένα κείμενα, που με λιτά εκφραστικά μέσα, από τη δεκαετία του ’60, αποτύπωσε τα φαινόμενα αλλοτρίωσης και αποπροσανατολισμού της κυπριακής κοινωνίας, που κατά τα πρόσφατα χρόνια απέκτησαν κυρίαρχη μορφή. Σοφοί δε προσιόντων…
Τα «φοινικικά εμπορεία» και οι «φοινικίζοντες», οι «εν μέρει Έλληνες και ολίγον φοινικίζοντες» ήσαν καίρια. Και όσον αφορά στο τελευταίο, που αποτυπώνει ευσύνοπτα την κυπριακή ταλάντωση και μετεωρισμό των τελευταίων δεκαετιών, πρέπει να τονίσουμε αντιστικτικά ότι στο καβαφικό «είμαστε ένα κράμα εδώ», ο Αλεξανδρινός αναφέρεται σε ένα χώρο που χαρακτηριζόταν από τις μακροχρόνιες και ποικίλες δράσεις των στοχαστικών προσαρμογών, ενώ ο Ανδρέας Παστελλάς αναφέρεται σε εποχές που χρειάζονταν αποφασιστική στάση, καίριες αποφάσεις, τολμηρές επιλογές και άμεση δράση.
Ο ποιητής Αντρέας Παστελλάς «υπήρχε», όλο αυτό το διάστημα, και με την εκδοτική σιωπή του. Σε εποχές λατρείας τού, κατά τον Μηχανικό, «χρωματιστού μπαλονιού», και της ποιητικής προχειρογραφίας, μέσα στη λογική των κραυγαλέων και κακόγουστων συνθημάτων και των παραταξιακών ποιητικών διαπιστευτηρίων, κράτησε μια αξιοπρεπή σιωπή”[2]
Όσον αφορά τη δεύτερη ποιητική συλλογή του Ανδρέα Παστελλά, Μεταθανατίως αποσχηματισθείς, είναι έκδηλο ότι διαλέγεται με την προηγούμενη του 1970, το Χώρο διασποράς. Είναι κοινές, π.χ., οι αντιστίξεις που διατρέχουν τα ποιήματα «Διονύσιος Καρδιανός, Θραξ» (1970) και «Τυρταίου λόγος επιμνημόσυνος» (1995) (σφρίγος ελληνικό-φοινικίζοντες / κυνηγοί κεφαλών).
Όμως, στη δεύτερη συλλογή του, ο Αντρέας Παστελλάς επαυξάνει το βεληνεκές του κριτικού σαρκασμού του, επεκτείνοντάς το ως το κέντρο του αθηναϊκού κράτους («Ο Φρύνιχος στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1974»). Ακόμη, η πρώτη συλλογή του, εν είδει μουσικής φόρμας, χωρίζεται στα τρία. Ένα επικό μέρος που αναφέρεται στον αγώνα του 55-59, ένα δεύτερο της αμφισβήτησης και του σαρκασμού που αναφέρεται στην περίοδο που ακολούθησε τις συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου, όταν οι Κύπριοι «ἐποίησαν ἑαυτοῖς μόσχον καὶ προσκεκυνήκασιν αὐτῷ καὶ τεθύκασιν αὐτῷ», και ένα τρίτο με άμεσες αναφορές της προσωπικής ζωής. Στη δεύτερη συλλογή του επικρατεί ενιαίο πεδίο.
Ο σαρκασμός και η κατεδαφιστική κριτική και η αμφισβήτηση είναι διάχυτα. Όμως αυτά δεν έχουν τα χαρακτηριστικά, που επικράτησαν επί των ημερών μας, ως αναλώσιμα είδη μόδας, κυρίως προσφερόμενα από επαγγελματίες των Μ.Μ.Ε. και των μπεστ-σέλλερ. Ο βαθύτατος σαρκασμός της συλλογής Μεταθανατίως αποσχηματισθείς προέρχεται από έναν ποιητή που αγαπά ανθρώπους και τόπους.
Στην αρχαία ελληνική δημοκρατική πόλη, αποτελούσε βασική αντίθεση από τη μια η έννοια του πολίτη που ενδιαφέρεται για τα κοινά, συμμετέχει, συμβιώνει, συγχρωτίζεται, συζητεί, κρίνει τη δημόσια ζωή, αναλαμβάνει τις ευθύνες του και το μερίδιο που του αναλογεί, αναλαμβάνει τις θέσεις και τα αξιώματα από τα οποία μπορούσε να προσφέρει για το καλό της πόλης και από την άλλη του ιδιώτη, που αποφεύγει την εμπλοκή στα δημόσια πράγματα, από εγωκεντρισμό, αδιαφορία αλλα και από ανικανότητα και έτσι ενδιαφέρεται μόνο για τα ιδιωτικά του ζητήματα. Και επειδή η ένταξη στην κοινωνία και η προσφορά στα κοινά αποτελούσε βασική αξία, ο ιδιωτης (και η ιδιωτεία) αποτελούσε μείζονα μομφή στην ελληνική πόλη, η έννοια ιδιώτης ήταν κάτι το αξιοκατάκριτο και απορριπτέο, από την αρχαία αυτή λέξη προέρχεται και η σημερινή αγγλοσαξωνική idiot που σημαίνει βλαξ, ανόητος και ηλίθιος.
Ο Ανδρέας Παστελλάς αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση δημιουργού και διανοουμένου που δεν αρνήθηκε τις ευθύνες της δημόσιας παρουσίας, δεν επέλεξε τη βολική και εύκολη στάση της απομόνωσης στον ιδιωτικό του χώρο, ήταν πάντοτε ενεργός και υπεύθυνος πολίτης, με συνεχή εμπλοκή στα πολιτιστικά, κυρίως, πράγματα του τόπου, στα κοινωνικά και ευρύτερα πολιτικά καθώς και στα εθνικό πρόβλημα της Κύπρου και στις προσπάθειες αντιμετώπισης του τουρκικού επεκταστισμού που μονίμως και σταθερά επιζητεί τον εξανδραποδισμό του Κυπριακού Ελληνισμού.
Πάντοτε ήταν παρών. Με επιμέλεια εκδόσεων που πρόβαλλαν την Κύπρο και το εθνικό της θέμα, με συμμετοχή σε εκδόσεις και στις συντακτικές επιτροπές περιοδικών, όπως τα Κυπριακά Χρονικά και η Επιθεώρηση Λόγου και Τέχνης, με ποικίλα δημοσιεύματα σε περιοδικά και εφημερίδες που χαρακτηρίζονταν από τον βαθύ και γόνιμο προβληματισμό που κατέθετε, με συμμετοχή σε Επιτροπές και οργανώσεις, όπως η Εθνική Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών Κύπρου, η Επιτροπή για τα Εθνικά Θέματα, ο Γλωσσικός Όμιλος Κύπρου ο οποίος με ποικίλες παρεμβάσεις, δημοσιεύματα και εκδηλώσεις έχει ως κέντρο της προσοχής του την κορωνίδα της πολιτιστικής και ιστορικής μας αυτογνωσίας, την ελληνική γλώσσα.
Καταθέτω εδώ μια προσωπική μαρτυρία. Συμπορευτήκαμε με τον κ. Ανδρέα Παστελλά στη Μόνιμη Επιτροπή Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονομάτων για δεκαπέντε, περίπου, χρόνια, σε μια Επιτροπή που δίνει τον αγώνα τον καλόν κυρίως εναντίον της τουρκοποίησης των ιστορικών γεωγραφικών ονομάτων της Κύπρου που επιχειρεί συνεχώς η κατοχική δύναμη. Ο Ανδρέας Παστελλάς πάντοτε προετοιμασμένος για τα θέματα που θα συζητούνταν, πάντοτε έτοιμος με προβληματισμό, παρατηρήσεις και εισηγήσεις, σ’ όλες τις συνεδριάσεις έτοιμος για νευρώδεις αντιπαραθέσεις και συνομιλίες για να διεκπεραιωθεί το έργο της Επιτροπής Τοπωνυμίων καλύτερα, επ’ αγαθώ του τόπου και του Κυπριακού Ελληνισμού.
Αισθάνομαι την ανάγκη, έστω ακροθιγώς, να τονίσω και τη γόνιμη και γεμάτη προσφορά διαδρομή του Ανδρέα Παστελλά στην Κυπριακή εκπαίδευση, φιλόλογος καθηγητής στην αρχή, γυμνασιάρχης και αργότερα Επιθεωρητής Φιλολογικών μαθημάτων. Μια γόνιμη διαδρομή προσφοράς για την οποία επιμαρτυρούν όλοι οι παλαιοί μαθητές του και οι παλαιοί συνάδελφοί του.
Και εδώ βλέπουμε μια αντίστιξη που χαρακτηρίζει τη ζωή του Ανδρέα Παστελλά. Ανέφερα στην αρχή για την σπάνια ποιητική παρουσία του με δύο μόνο εκδόσεις μέσα σε εξήντα χρόνια ποιητικής εργασίας και μέθεξης. Έχουμε έναν ποιητή που δεν εξευτελίζει τη ζωή του με καιροσκοπικές και εύκολες ποιητικές καταθέσεις, προσφέρει τον ποιητικό λόγο της απόσταξης και της ποιότητας και από την άλλη ένα πρόσωπο που συνεχώς προσφέρει στη δημόσια ζωή, εμπλέκεται σ’ αυτήν. Φειδωλός στο ένα θέμα πλούσιος στο άλλο.
Ως φιλόλογος ξεκίνησα με την ποιητική κατάθεση του Ανδρέα Παστελλά γι’ αυτό κλείνοντας επιστρέφω στην πνευματική του παραγωγή αναφέροντας και τα άλλα τρία έργα του από το χώρο της φιλολογικής, κυρίως μελέτης.
Α) Τα καθ’ οδόν Φιλολογικά και Κριτικά Κείμενα (2002)
Β) Σχήματα αντιθετικών δομών στην ποίηση και την ποιητική του Κ. Παλαμά (μελέτη, 2002)
Γ) Γκρίζο έως βαθύχρωμο σκούρο Μικρές τομές και ανιχνεύσεις σε μεγάλα θέματα της καθημερινής ζωής (2003)
Τρία σημαντικά έργα που εξετάζουν ποικίλα θέματα και δείχνουν το εύρος των ενδιαφερόντων, των γνώσεων και των μελετών του ποιητή. Αναφέρονται στη λογοτεχνική κατάθεση Ελλαδιτών και Κυπρίων, ποίηση και πεζογραφία, γλωσσική αλλοτρίωση στο νησί μας από την καταθλιπτική επίδραση της αγγλικής, ιδιωματική ποίηση του νησιού, επιδράσεις του επικού αγώνα του 55-59 στην ποίηση του τόπου κ.λπ. Ειδικά στο βιβλίο Γκρίζο έως βαθύχρωμο σκούρο μας αποκαλύπτεται ένας άλλος Παστελλάς, του χρονογραφήματος, της επιφυλλίδας, του ταξιδιωτικού και εν γένει του σχολιασμού θεμάτων της καθημερινής ζωής όπου με εύχυμο τρόπο, σπινθηροβόλο και πολιορκώντας το θέμα του από απρόσμενες πλευρές ακινητοποιεί το φαινόμενο της καθημερινής και συνηθισμένης ζωής μα ταυτόχρονα το συνδέει με ηθικά ζητήματα και θέματα του κόσμου των αξιών και των προταγμάτων.
Κλείνοντας, πρέπει να τονίσω και την εγκληματική παράλειψη της σχετικής Επιτροπής να δώσει το βραβείο συνολικής προσφοράς στον Ανδρέα Παστελλά, που το άξιζε όσο κανένας άλλος. Σύμφωνα με το διαλεκτικό σχήμα οι κρίνοντες κρίνονται έτσι και οι τιμώντες και επιβραβεύοντες τιμώνται και επιβραβεύονται και οι ίδιοι όταν η επιλογή τους είναι ορθή όταν ο τιμώμενος είναι άξιος. Μια κοινωνία ζει και αναπνέει, αναπτύσσει το συστημα αξιών της και προβάλλει σωστά πρότυπα όταν αναδεικνυει και τιμά τους άξιους. Η κυπριακή κοινωνία περέβαλε τον Παστελλά με την εκτίμηση και την αγάπη της η κυπριακή πολιτεία αποδείχτηκε ανίκανη να ξεχωρίσει την ήρα από το στάρι.
Σάββας Παύλου
[1] ) Από τον αθηναϊκό εκδοτικό οίκο Δίφρος. Η συλλογή, σε δεύτερη έκδοση, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αιγαίο, στη Λευκωσία, το 1988.
[2] Βλ. Αντιστικτικά, περ. Ακτή, Λευκωσία, Χειμώνας 1992, αρ. 13, σ. 103
Β. ΑΝΘ” ΗΜΩΝ [Α. ΠΑΣΤΕΛΛΑ] Ο ΓΟΥΛΙΜΗΣ [ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΕΡΗΣ]
Θυμότανε κανείς γέροντες δασκάλους που τους αφήσαμε ορφανούς
Πριν από μερικά χρόνια, ως μέλος της Επιτροπής για τα Αριστεία Γραμμάτων, Τεχνών και Επιστημών, επιχειρηματολόγησα υπέρ της απονομής του Αριστείου Γραμμάτων στον Ανδρέα Παστελλά. Για την ποιότητα του ποιητικού του έργου, για τη στιβαρότητα των φιλολογικών του μελετών, για τη συμβολή του στην ευρύτερη πνευματική και πολιτιστική ζωή του τόπου, για το ήθος του. Η πρόταση συζητήθηκε θετικά και από όλα τα υπόλοιπα μέλη της Επιτροπής, όμως υπήρχε εμμονή και στην υποψηφιότητα του Παναγιώτη Περσιάνη, που είχε προταθεί πρώτη. Ο Παναγιώτης Περσιάνης ήταν δάσκαλός μου, στα Νέα Ελληνικά της ΣΤ’ Γυμνασίου. Με θεωρούσε, τότε, απειθάρχητο και ατίθασο μαθητή, εγώ του οφείλω πολλά, ήταν άψογος παιδαγωγός και η φιλολογική μου πορεία συνδέεται και με τη δική του διδασκαλική παρουσία. Για να μη θεωρηθεί ότι υπονομεύω την υποψηφιότητα του καθηγητή μου Περσιάνη υποχώρησα στο θέμα Παστελλά, με την προϋπόθεση ότι η Επιτροπή δεσμευόταν τον επόμενο χρόνο να συζητήσει πρώτο το όνομά του για την απονομή του Αριστείου. Υποχώρησα, όμως εν πολλοίς θεωρούσα ότι τα πράγματα εξελίχθηκαν καλά: και βραβευόταν ο καθηγητής μου Π. Περσιάνης και ο Α. Παστελλάς (ήμουν σίγουρος) θα βραβευόταν την επόμενη χρονιά. Όμως, εγώ παραιτήθηκα από την Επιτροπή, λίγους μήνες αργότερα, για λόγους αξιοπρέπειας, και από τότε, εκτός Επιτροπής όμως, αναμένω την αναγγελία της βράβευσης του Α. Παστελλά. Ματαίως. Πάντα κάτι τον παραμερίζει, φέτος τον σφαγίασε ο μαθητής του Μιχάλης Πιερής.
Το θέμα δεν είναι οι χιλιάδες περιπτώσεις μετριότητας που επελαύνουν, κερδίζουν, προβάλλουν την ασημαντότητά τους. Ούτε οι περιπτώσεις ανθρώπων αξιόλογης και ποιοτικής κατάθεσης που επιβάλλεται να βραβευθούν με το Αριστείο Γραμμάτων και όμως παραμερίζονται.
Το κύριο θέμα είναι η κοινωνία μας, με ποιες μεθοδεύσεις και λογικές έχει γίνει αναίσθητη, και παρά τις χιλιάδες μέλισσες που μας κεντρίζουν και έπρεπε να μας ξυπνούσαν, για να συνειδητοποιούσαμε αυτή την έκπτωση, τη φθορά και την κατάντια μας, όμως παραμένει απαθής και αδιάφορη ενισχύοντας έτσι τους διάφορους Γουλιμήδες να επιβάλλουν τη σφραγίδα τους.
Γ. ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΕΝΙΟΣ ΚΑΙ Η ΜΗ ΒΡΑΒΕΥΣΗ ΤΟΥ Α. ΠΑΣΤΕΛΛΑ
Πρόεδρος της Επιτροπής, που παραμέρισε, πάλι, τον Ανδρέα Παστελλά και έδωσε το βραβείο στον Μ. Πιερή, ήταν ο Στ. Ζένιος, στα πλαίσια του αλλαξοκολλυριασμού που χαρακτηρίζει την πανεπιστημιακή ζωή στην Κύπρο [αλλαξοκολλυριασμός=σου βάζω κολλύριο εγώ τώρα και βλέπεις ολόλαμπρο το κέρδος σου και αργότερα μου βάζεις κολλύριο εσύ και βλέπω φως κι εγώ]. Τι σχέση έχει ο Ζένιος με τη λογοτεχνική ποιότητα και την κριτική αντιμετώπιση των πραγμάτων; Καμία.
Κι όμως, παρουσιάζοντας το βιβλίο του Η αλογόμυγα Σκέψεις για ένα σύγχρονο πανεπιστήμιο στην Κύπρο, ο Α. Ζένιος, με αυτοέπαρση και αυτοπροβολή, το χαρακτήρισε σαν την αλογόμυγα του Σωκράτη που επικάθεται στα νωθρά από το πάχος τους άλογα για να τα ξυπνήσει, να τα βάλει σε σκέψεις, να τα ωθήσει στην κριτική αντιμετώπιση των πραγμάτων. Αλογόμυγα του Σωκράτη θα ήταν αν επεβράβευε την ποιότητα και το ήθος Παστελλά. Το βιβλίο του όμως και η γενικότερη στάση του Ζένιου κάθε άλλο παρά την αλογόμυγα ή τον οίστρο του Σωκράτη θυμίζει, μάλλον πρόκειται για μύγα τσε τσε.
Υ. Γ. Ψάχνοντας το θέμα διαπίστωσα ότι στην Επιτροπή των Αριστείων που απέκλεισε, και πάλι, τον Ανδρέα Παστελλά, εκτός από τον πρόεδρο Στ. Ζένιο, μέλη (και πιο αρμόδιοι) ήταν ο Παναγιώτης Περσιάνης και ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης. Λυπάμαι πολύ και για τους δυο. Θλίβομαι βαθυτατα.