Κλείνουν αυτές τις μέρες εκατόν χρόνια από το ναυάγιο του «Τιτανικού». Τη νύχτα της 14ης προς τη 15η Απριλίου του 1912, ύστερα από πρόσκρουση σε παγόβουνο, το θαυμαστό επίτευγμα της σύγχρονης, τότε, ναυπηγικής βυθίστηκε στην παγωμένη θάλασσα παίρνοντας στο βυθό και 1500 από τους 2200 επιβάτες του, σώθηκαν μόνο 700, λιγότεροι από το ένα τρίτο.
Παρά τη χρονική απομάκρυνση, και ύστερα από τόσα άλλα πολύνεκρα ναυάγια, μερικές φορές πολυπληθέστερα, το θέμα του «Τιτανικού» εξακολουθεί να συγκινεί και οι συναισθηματικοί κραδασμοί που προκάλεσε δεν φαίνεται να καταλαγιάζουν. Δεκάδες βιβλία –μυθιστορήματα και χρονικά-, πληθώρα δημοσιογραφικών ερευνών και συνεντεύξεων με τους επιζήσαντες, αμέτρητες ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές κι ακόμα τέσσερις κινηματογραφικές μεταφορές της ιστορίας του ναυαγίου, πάντοτε εισπρακτικές επιτυχίες, επιβεβαιώνουν αυτή τη συγκίνηση. Πρέπει λοιπόν να συζητήσουμε το θέμα αυτό και να διαγράψουμε κάποιους λόγους που προκαλούν το ενδιαφέρον γι’ αυτή τη ναυτική τραγωδία που συνέβηκε πριν από εκατόν χρόνια.
Εν αρχή ην το όνομα: «Τιτανικός». Ένα επίθετο από τους Τιτάνες της ελληνικής μυθολογίας, που ήταν η προσωποποίηση των μεγάλων δυνάμεων. Στους αρχαίους Έλληνες, το επίθετο τιτανικός, σύμφωνα με το λεξικό Liddell – Scott , σήμαινε: ο ανήκων ή αρμόζων στους Τιτάνες και μέχρι σήμερα το επίθετο αυτό όπως και τα παρόμοια (τιτάνιο έργο, τιτανώδης προσπάθεια) έχουν την έννοια του υπεράνθρωπου, του γιγαντιαίου και του μεγαλειώδους. Συναφές με το θέμα ήταν και το γενικότερο πνεύμα της εποχής. Που τόνιζε την αξία των μηχανών, με παιδικό ενθουσιασμό χαιρέτιζε κάθε καινούρια εφεύρεση, υπερεκθείαζε και ηρωοποιούσε τους μηχανολόγους – κατασκευαστές, είχε ένα ξέφρενο ρυθμό προβολής της δυνατότερης, ταχύτερης και μεγαλύτερης μηχανικής κατασκευής, πίστευε ότι με τα νέα επιτεύγματα των μηχανών η επικυριαρχία επί της φύσης ήταν πια αναμφισβήτητη. Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα ήταν και η όλη διαφήμιση και προβολή του πλοίου. Ότι ήταν ένα θαύμα της ναυπηγικής τέχνης, πολυτελέστατο και ολόφωτο, με μηχανές πανίσχυρες και τέτοια κατασκευή που ήταν αβύθιστο κυριολεκτικά. Γι’ αυτό και η αδιαφορία της ιδιοκτήτριας εταιρείας στον εφοδιασμό του με όλες τις αναγκαίες ναυαγοσωστικές λέμβους, θεωρήθηκαν περιττές σε ένα αβύθιστο σκάφος.
Στο ναυάγιο του «Τιτανικού» ενυπήρχε λοιπόν το θέμα της ύβρης και της τιμωρίας της. Ο άνθρωπος ναυπηγούσε με έπαρση ένα πλοίο, μεγαλειώδες και επιβλητικό, που άρμοζε και ανήκε στους Τιτάνες. Στην επαφή και σύγκρουσή του με τα στοιχεία της φύσης ο «Τιτανικός» βυθίστηκε. Δεν θα μας συγκινούσε τόσο αν το πλοίο αυτό ονομαζόταν «Γλασκόβη» ή «Ελεονόρα Λίβιγκστον».
Ακόμη αυτή η θαυμαστή κατασκευή, ο μεγαλειώδης «Τιτανικός», χάνεται στο βυθό, στο πρώτο του, στο παρθενικό του, ταξίδι. Είναι ένα άλλο στοιχείο που φορτίζει έντονα συγκινησιακά την περίπτωση αυτού του ναυαγίου. Το γεγονός παραπέμπει σε εφηβική προσπάθεια που καταπίπτει άτυχη και θνησιγενής, συμπυκνώνει λοιπόν έναν πανίσχυρο και κοινό στους ανθρώπους συμβολισμό. Δεν θα μας συγκινούσε τόσο αν το ίδιο καράβι, ο «Τιτανικός», βυθιζόταν π.χ. τέσσερα χρόνια μετά την ναυπήγησή του, στο εικοστό πέμπτο ταξίδι του.
Υπάρχουν και άλλα που συντείνουν στο συγκινησιακό φορτισμό γύρω από το ναυάγιο αυτό. Στο πλοίο επέβαιναν κυρίως άνθρωποι των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Ο καλός κόσμος της Μπελ Εποκ. Πολλοί απ’ αυτούς δεν ταξίδευαν για οποιαδήποτε δουλειά, επιβιβάστηκαν για λόγους ψυχαγωγικούς, για να έχουν την ευκαιρία να ταξιδέψουν με αυτό το υπέροχο και δυνατό πλοίο στην πρώτη του διαδρομή. Όλες τις μέρες πριν από το ναυάγιο οι χώροι του πλοίου, πολυτελέστατοι και πάμφωτοι, ήσαν πλήρεις από επιδείξεις και εικόνες ομορφιάς, ωραίου γούστου, κομψών φορεμάτων, κατανάλωσης εύγεστων εδεσμάτων και ακριβών ποτών, με ορχήστρα και χορούς από ωραία ζευγάρια στην πίστα. Το βύθισμα του «Τιτανικού» ενέπνευσε και τον δικό μας Γιάννη Σκαρίμπα. Στο ποίημά του «Το πλοίο (Ο Τιτανικός)», που συμπεριλαμβάνεται στην ποιητική του συλλογή «Εαυτούληδες» (1950), υπάρχει έντονα αποτυπωμένη η ατμόσφαιρα αυτή. Στο «περήφανο πλοίο», με τα «ονείρου φώτα χρυσά» υπάρχει η «θεία ώρα» με τα βαλς στη σάλα, οι έξωμες μηλαίδες και τα ζεύγη που ωραία στροβιλίζονται, η μπάντα με την αιθέρια μέθη και η κυρία, η μοιραία και ωραία, με το βιβλίο στο χέρι και την πολυτέλεια να μελαγχολεί, ίσως από ανία, που πλησιάζει τον πλοίαρχο για να ρωτήσει και πληροφορηθεί το: «Μα βέβαια βυθιζόμεθα κυρία».
Ο ταξικά δομημένος κόσμος μας υπήρχε φυσικά και στο πλοίο αυτό, με τους επιβάτες της πρώτης και των κατώτερων θέσεων, με τις ανάλογες διακρίσεις, όμως δεν είναι καθόλου τυχαίο που επικράτησε γενικότερα, για όλο το πλοίο, η ολόφωτη εικόνα της πρώτης θέσης, τουλάχιστον σ’ αυτή επιμένουν να εστιάζουν οι σχετικές κινηματογραφικές ταινίες.
Λευκοί, λοιπόν, των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, σ’ ένα πολυτελέστατο πλοίο που θεωρείται αβύθιστο και που ενώνει τις πιο δυνατές και εκσυγχρονισμένες χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, διαπλέουν τον Ατλαντικό, σ’ ένα ταξίδι ευημερίας και ευωχίας κι αυτό το ταξίδι τους εξελίσσεται σε διάπλευση της Αχερουσίας. Ένα πλοίο με πολυπληθέστερους μετανάστες, στρατιώτες, πρόσφυγες ή δούλους που ναυαγεί π.χ. στη γραμμή Ινδίας – Ιάβας δεν προκαλεί αυτή την αντίστιξη ευτυχίας και κατάρρευσής της που δημιουργεί στην περίπτωση του «Τιτανικού» η συναισθηματική μας παιδεία.
Μερικοί διαβλέπουν έναν ταξικό ανταγωνισμό στη συνεχή ενασχόληση και επιστροφή στο ναυάγιο του «Τιτανικού». Μια ταξική χαιρεκακία για το βύθισμα του «καλού κόσμου». Μπορεί να ενυπάρχει αυτό, όμως το κυριότερο βρίσκεται στην αντίθετη πλευρά, στην ταύτιση της πλατιάς μάζας των ανθρώπων με τον κόσμο αυτό. Κάτι ξέρει το Χόλυγουντ που συνήθως επιμένει στις ταινίες του σε ιστορίες που εξελίσσονται στους κύκλους των ανωτέρων κοινωνικών στρωμάτων ενώ προσβλέπει στα εισιτήρια μιας πελατείας που προέρχεται από τα πολυπληθέστερα κατώτερα στρώματα.
Οι πλατιές λοιπόν μάζες του κόσμου, με τα καθημερινά αγχώδη και ανιαρά, που ζουν μικροζημιές και μικροκέρδη συμψηφίζοντας, βλέπουν τον κόσμο, με τον οποίον αρέσκονται να ταυτίζονται, σε μια κρίσιμη στιγμή που υπερβαίνει το συνηθισμένο. Ο κόσμος αυτός του «Τιτανικού» βρέθηκε σε ένα οριακό σημείο και η ψαλίδα της μικροψυχίας και της μεγαλοψυχίας άνοιξε με μεγάλο άνοιγμα διαφοράς. Έχουν καταγραφεί συγκλονιστικές περιπτώσεις θάρρους και ηρωισμού καθώς και άλλες αποτρόπαιες περιπτώσεις μικρότητας. Άντρες που προσπάθησαν να εξαγοράσουν αξιωματούχους του πληρώματος ή ντύθηκαν γυναικεία για να επιβιβαστούν στις βάρκες διάσωσης μαζί με τα γυναικόπαιδα, κι άλλοι που επιτελούσαν το καθήκον τους με συνέπεια, γνωρίζοντας ότι σε λίγη ώρα θα ήσαν νεκροί. Άλλοι που κυριεύτηκαν από τον πανικό κι άλλοι που αντιμετώπισαν τον επικείμενο θάνατό τους με τη μεγαλύτερη ηρεμία και αξιοπρέπεια. Σε όλες τις μαρτυρίες των επιζώντων αναφέρεται η συγκλονιστική στάση της ορχήστρας που μέσα στο χάος της καταβύθισης εξακολουθούσε να παίζει για να βοηθήσει στην κατάπνιξη του πανικού.
Πριν κλείσουμε να αναφέρουμε ακόμη κάτι που φορτίζει πιο έντονα την υπόθεση αυτή: Το θέμα της συγκυρίας και των πιθανοτήτων. Όπως ήταν ναυπηγημένος ο «Τιτανικός», ακόμη και αν τρυπούσαν τέσσερα από τα στεγανά διαμερίσματά του, θα παρέμενε αβύθιστος. Το παγόβουνο με το οποίο συγκρούστηκε του τρύπησε πέντε. Έτσι το βύθισμα του πλοίου ήταν αναπότρεπτο. Το πώς προκλήθηκε η σύγκρουση με το παγόβουνο και, κυρίως, η ρήξη των πέντε στεγανών διαμερισμάτων, αποτελεί μια συσσώρευση συμπτώσεων εκπληκτική (η ταχύτητα του πλοίου, η απόσταση του παγόβουνου, οι μοίρες της στροφής για αποφυγή του κ.λπ.). Ένας από τους παράγοντες αυτούς να αλλοιωνόταν, για μερικά εκατοστά του μέτρου, για μερικά δέκατα του δευτερολέπτου, το πλοίο θα σωζόταν. Όπως τονίστηκε, πολύ παραστατικά, ακόμη κι αν προκαλούσαμε, με το ίδιο παγόβουνο, σύγκρουση χιλίων άλλων πλοίων, της ίδιας κατασκευής με τον «Τιτανικό», αποκλείεται να συνέπιπταν όλες μαζί οι ατυχείς συγκυρίες και να υπήρχε άλλη περίπτωση βύθισης.
Ο «Τιτανικός» με τη βύθισή του ανασύρει στην επιφάνεια θεμελιώδεις συμβολισμούς και βασικά μοτίβα της ανθρώπινης τραγικής περιπέτειας.
Σάββας Παύλου 