«Κωνσταντή, θα πεθάνεις»
Ο Κωνσταντίνος Κανάρης στον εαυτό του
πριν ξεκινήσει για την πυρπόληση του τουρκικού στόλου
.
*
Ρήματα παράγωγα από ονόματα με την κατάληξιν –άω σημαίνουν συνήθως έφεσιν, ήτοι σφοδράν επιθυμίαν προς εκείνο το οποίον δηλοί το πρωτότυπον: θάνατος – θανατάω (επιθυμώ σφοδρώς το θάνατο). Αχ. Τζαρτζάνου, Γραμματική της αρχαίας ελληνικής γλώσσης, Αθήνα 1962, σελ. 150
*
Πάικ (αρχηγός της άγριας συμμορίας): Αν κινηθούν, σκοτώστε τους.
(την ίδια ώρα, στην οθόνη, σαν υπογραφή στα πιο πάνω, πέφτει το όνομα του σκηνοθέτη: Σαμ Πέκινπα)
Ο κινηματογράφος έχει ζωή 90 χρόνων [σημ.: το κείμενο γράφτηκε το 1985]. Η «Άγρια Συμμορία» γυρίστηκε 74 χρόνια μετά (τον) κινηματογράφον. Το σημείωμα γράφεται 16 χρόνια μετά (την) Άγρια Συμμορία. Φυσικά η ιστορική τοποθέτηση ενός έργου τέχνης δεν μας ενδιαφέρει και τόσο πολύ. Γιατί ένα έργο είναι αληθινό αν μας μιλά σήμερα, αν επενεργεί στην ευαισθησία μας, αν ζει και είναι παρόν πάντοτε. Όμως μετά την ολοκλήρωση ενός έργου τέχνης, αυτό εγγράφεται στο πολιτιστικό σπειροειδές. Και η δημιουργία του, που έγινε ύστερα από επιδράσεις, αρχίζει να επιδρά στα μεταγενέστερα έργα,γιατί δεν υπάρχει παρθενογένεση στην τέχνη. Γι’ αυτό ενώ είναι ισοπεδωτικό για ένα πραγματικό έργο η απόσβεση της αυτόνομης λειτουργίας του και η θεώρησή του μέσα στα ιστορικά του πλαίσια, όμως η διαγραφή της ιστορικής του τοποθέτησης και η επιμονή μόνο στο έργο, δημιουργεί άλλες λανθασμένες εντυπώσεις, ενός μετεωρόλιθου δηλαδή που επεμβαίνει σε ένα χώρο χωρίς διαδικασία.
Μετά το γύρισμα της Άγριας Συμμορίας, που αναθεώρησε τα κριτήριά μας για τις ταινίες γουέστερν, όλα τα προηγούμενα γουέστερν επανεκρίθησαν και επαναξιολογήθηκαν και τα άλλα, που γυρίζονται μετά (ως τα σήμερα). μαζί της αναμετριούνται. Ο Πεκίνπα «άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος βλέπει το γουέστερν» (Γουώρεν Όουτς ).
Ο Πέκινπα κατάφερε να συμπυκνώσει στην ταινία του τις αντιθέσεις ενός χώρου – χρόνου για ένα καθολικό και πολύπλευρο φιλμ. Όμως χωρίς να υπηρετεί η ταινία του την κατάδειξη των αντιθέσεων και τους συμβολισμούς. Ο Πέκινπα ξέρει να διηγηθεί μια ιστορία.
Πολλά είναι τα καινούργια στοιχεία της Άγριας Συμμορίας –μπορεί επί μέρους θέματά της να τα άγγιξαν κι άλλα γουέστερν προηγουμένως, αλλά κανένα δεν κατάφερε να δώσει την καθολικότητα και το πολύπλευρό της.
ΥΠΟΝΟΜΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΑΝΙΧΑΪΣΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ
Η σύγκρουση του απόλυτα καλού με το απόλυτα κακό, που μας είχαν συνηθίσει τα παλιά γουέστερν, (και που τα καλύτερα προχώρησαν απλώς στο θέμα της διαδικασίας της συνειδητοποίησης του Ήρωα που από το ημίφως, μεταξύ καλού και κακού, προχωρεί στο φως του καλού και στην ηρωική πραξη του τέλους – σύγκρουση με το κακό), στην Άγρια Συμμορία έχει εξ υπαρχής υπονομευτεί. Όχι μόνο γιατί ο Πέκινπα θεωρεί ότι στις δομές της αμερικανικής κοινωνίας πρέπει να επιλέξεις: ή θα καταδιώκεις ή θα σε καταδιώκουν (και οι εναλλαγές ανάμεσα στο: διώκτης – διωκόμενος είναι συχνές και η μεταπήδηση από τον ένα πόλο στον άλλο είναι πολύ εύκολη) αλλά γιατί ανάμεσα στους δύο αντιθετικούς πόλους = α) Εταιρία Σιδηροδρόμων και κατ’ επέκτασιν Εξουσία και Νόμος, που θέλει τα κεφάλια της Άγριας Συμμορίας, και β) της Άγριας Συμμορίας, που θέλει τα κεφάλαια-λεφτά της Εταιρίας, παρεμβάλλεται ο διώκων διωκόμενος, ο κυνηγών κυνηγούμενος Θόρντον.
Έχουμε λοιπόν
Α) Εταιρία Σιδηροδρόμων = ΔΙΩΚΤΗΣ
Β) Θόρντον = ΔΙΩΚΟΜΕΝΟΣ ΔΙΩΚΤΗΣ
Γ) Άγρια Συμμορία = ΔΙΩΚΟΜΕΝΟΙ
Ο Πένκιπα θα παρακολουθήσει και θα αναλύσει τις σχέσεις διώκτη – διωκόμενου με διώκτη και διώκτη – διωκόμενου με διωκόμενους.
Οι σχέσεις των δυο αντίθετων πόλων (Εταιρία και Συμμορία) θα παραμείνουν χωρίς κάλυψη. Ο Πένκιπα φωτίζει και διερευνά το πεδίον, που δημιουργούν οι δύο πόλοι.
Η σύγκρουση της Συμμορίας με την Εταιρία θα γίνει στην αρχή. Όλοι παρόντες. Υπεύθυνοι της Εταιρίας, Άγρια Συμμορία, και ο Θόρντον με τους άνδρες του, τους κυνηγούς επικηρυγμένων.
Το δράμα αρχίζει.
Εκμεταλλευόμενος την πορεία των κουρδισμένων αντιαλκοολικών, ο Πάικ γλυτώνει τη συμμορία του (τουλάχιστον τα περισσότερα μέλη της) από την παγίδα, που του έστησε η Εταιρία Σιδηροδρόμων (εκμετάλλευση των αντιθέσεων του συστήματος μου ψιθυρίζει ο μαρξίζων εαυτός μου).
Στο πρώτο μέρος λοιπόν, την ώρα της ληστείας, θα υπάρχει η συμπύκνωση. Όλοι παρόντες, όλα μονοδιάστατα, συμπαραταγμένα, χωρίς αμφιβολία και ρωγμή τα στρατόπεδα[1].
Στην εξέλιξη οι δύο πόλοι (Εταιρία και Συμμορία) θα απομακρύνονται όλο και πιο πολύ και οι αντιθέσεις των συμπυκνωμένων στρατοπέδων θα αναπτύσσονται στο πεδίο των δύο πόλων. Ο Θόρντον, παλιός φίλος του Πάικ, είναι η κεντρική μορφή του πεδίου των δύο πόλων, παρ’ όλον που ο Πάικ φωτίζεται περισσότερον. Ο Θόρντον λοιπόν, ο Ιούδας της Εταιρίας Σιδηροδρόμων (έχει αποφυλακιστεί και θα κερδίσει την ελευθερία του, αν ξεπαστρέψει τον πρώην φίλο του και τη συμμορία του), σφίγγοντας τα δόντια, και ξέροντας τον ρόλο του, θα προχωρήσει ως το τέλος. Έχει κατανοήσει καλά ότι, στους νέους καιρούς της Αμερικής, η Άγρια Συμμορία θα χαθεί. Κι αυτός ή θα χαθεί μαζί τους, ή θα επιστρέψει στη φυλακή, ή θα επισπεύσει το τέλος της Άγριας Συμμορίας, κερδίζοντας την ελευθερία του.
Η ταινία λοιπόν πραγματεύεται το αιώνιο θέμα της φιλίας και της προδοσίας. Γνωστό μοτίβο των ταινιών του Πένκιπα, στις οποίες οι συγκρούσεις ανάμεσα σε παλιούς φίλους είναι συχνές. Ο Θόρντον θα είναι παρών σ’ όλους τους ηρωισμούς της συμμορίας. Θα παρακολουθήσει με τρυφερό, «ομοφυλό»φιλο βλέμμα, βλέμμα ηδονοβλεψία, αλλά και ευνούχου (τη ληστεία της Εταιρίας, τη ληστεία των όπλων του στρατού που μεταφέρονται σιδηροδρομικώς, τον έξυπνο τρόπο που ο Πάικ, παγιδεύοντας τα όπλα με δυναμίτες, αντιμετωπίζει τους στρατιώτες του Μαπάτσε, που θέλουν σίγουρα να τον καθαρίσουν μαζί με τους άνδρες του, για να πάρουν τα όπλα, χωρίς να πληρώσουν, ακόμα με τα κιάλια παρακολουθεί το ηρωικό τέλος της Άγριας Συμμορίας μέσα σε λουτρό αίματος).
Ο Θόρντον στο μεταίχμιο ακριβώς, ανάμεσα στους πόλους, διχασμένος κι ο ίδιος.
– Θά ‘θελα να ήμουν μ’ αυτούς (=την Άγρια Συμμορία), λέει στους άντρες του ένα τσούρμο ανίκανων και αδίστακτων ηλιθίων.[2]
Θά ‘θελε να ήταν με τον Πάικ, «τον καλύτερο», όπως ο ίδιος τον χαρακτηρίζει.
Όμως η τελική σύγκρουση δεν θα γίνει ανάμεσα στην Άγρια Συμμορία και τους κυνηγούς επικηρυγμένων. Ο μη μονοδιάστατος Πέκινπα, που δεν του αρέσουν οι γραμμικές εξελίξεις, εισάγει στη σκηνή άλλες αντιθέσεις, που θα επικαλύψουν τις πρώτες αντιθέσεις. Η Άγρια Συμμορία καταφεύγει στο Μεξικό, όπου παλεύουν οι αντάρτες και οι επαναστάτες εναντίον του δικτατορίσκου Μαπάτσε και των ανδρών του.
Στην ανοιχτοσύνη της μεξικανικής υπαίθρου θα καλπάζουν και θα διασταυρώνονται τέσσερις ομάδες. Η Άγρια Συμμορία, οι κυνηγοί επικηρυγμένων, οι άνδρες του Μαπάτσε και οι επαναστάτες.
Η Άγρια Συμμορία θα χτυπηθεί με τον Μαπάτσε και οι κυνηγοί επικηρυγμένων με τους αντάρτες.
ΤΟΥ ΑΝΤΡΕΙΩΜΕΝΟΥ ΤΑ ΑΡΜΑΤΑ
Ο Θόρντον θα πάρει στο τέλος το τιμημένο πιστόλι του (πρώην; ή πάντοτε;) φίλου του Πάικ. (Ποιος είπε ότι η διαμάχη για τα όπλα του Αχιλλέα σταμάτησε, αφού ο σεβασμός για τον ανδρείο εξακολουθεί).
Στο τέλος οι δύο επιβιώσαντες, ο Θόρντον από τους κυνηγούς επικηρυγμένων και ο γέρο Σάικς από την Άγρια Συμμορία, θα βρεθούν μαζί με τους αντάρτες (νέους, κυρίως, άνδρες, αλλά και με τον γέρο παππού του Άνχελ) για μια νέα πορεία, όχι όπως παλιά… αλλά θα περάσουμε.
Η μοναχική ύπαρξη του Θόρντον βρίσκει λόγο συνέχειας.
Ανασπείρωση. Προχωρεί με συνείδηση πλήρη, αντιηρωικά. Η κούραση των μετάλλων. Αλλά προχωρεί.
Β΄
Η ταινία του Πέκινπα είναι μια ελεγεία για τον χρόνο. Η Άγρια Συμμορία έχει γεράσει, όπως έχει γεράσει και η Αμερική του παλιού Γουέστ, που σαρώνεται από τη νέα Αμερική του νόμου, της κοινωνικής οργάνωσης και της τεχνολογίας. Η «οντογένεση» της Άγριας Συμμορίας αναβιώνει σε επιτάχυνση τη «φυλογένεση» της Αμερικής. Σ’ αυτό το οριακό σημείο, που η κρατική υπόσταση της Αμερικής έχει φτάσει στον Ειρηνικό, μπαίνουν άλλα οριακά δεδομένα. Είναι «δυνατός ένας Αχιλλέας με μπαρούτι και μολύβι», αναλογίζεται ο Μαρξ στα «Γκρουντρίσε», εξετάζοντας το θέμα του έπους και της εποχής του. Είναι δυνατό ένας κάουμποϋ (ήρωας ενός νέου έπους) με το περίστροφο και το άλογό του, την εποχή του αυτοκινήτου και του πολυβόλου[3];
H τεχνολογία διαταράσσει την ισορροπία για λίγο. Μετά όλα θα προσαρμοστούν και οι παλιοί ρόλοι θα μεταμορφωθούν μέσα στα νέα δεδομένα. Η Άγρια Συμμορία, εκτός των άλλων, βρίσκεται στη στιγμή της διατάραξης της ισορροπίας (πολυβόλο, αυτοκίνητο, ακόμα και για αεροπλάνο συζητούν).
Η Άγρια Συμμορία έχει όλα τα γνωρίσματα του παραδοσιακού γουέστερν, τη στέρεη και απλή ηθική, τη δράση, την ανοιχτοσύνη της υπαίθρου, όμως αναφέρεται στο λυκόφως μιας εποχής, όταν φτάνει η κουκουβάγια της γνώσης. (Η ίδια η ταινία, στο επίπεδο της ιστορίας του κινηματογράφου γουέστερν, σημειώνει μια άλλη καμπή).
Η Άγρια Συμμορία δεν περιμένει την έλευση/γέννηση του θανάτου της. Μόνη της επιταχύνει το τέλος της. Με τη βία φυσικά, που είναι η μαμμή της ιστορίας. Από τη σύγκρουση της αρχής (ληστεία της Εταιρίας) στη σύγκρουση του τέλους για τον σύντροφό τους Άνχελ, για να ξεμπερδεύουν με τη ζωή τους. Η ταινία επιστρέφει στο ίδιο θέμα, χωρίς να κλείνει τον κύκλο. Από την αυτοκαταστροφή του σκορπιού στην αρχή, που, πολιορκημένος από χιλιάδες μυρμήγκια και από τη φωτιά, βυθίζει το κεντρί του στο ίδιο του σώμα, στην αυτοκαταστροφή της Άγριας Συμμορίας στο τέλος. Όμως η κίνηση του σκορπιού είναι ενστικτωδώς επαναλαμβανόμενη, ενώ η αυτοκαταστροφή της Άγριας Συμμορίας, επιστέγασμα της πορείας της ύστερα από ένα αργό οδοιπορικό, μεταφέρεται ως συνείδηση στον, εντός της ταινίας και της ιστορίας, διώκτη τους Θόρντον, σε μας, τους εκτός, στο πολιτιστικό μας σπειροειδές.
ΜΕΞΙΚΟ
Η Άγρια Συμμορία θα περάσει λοιπόν τα σύνορα και θα καταφύγει στο Μεξικό. Το χέρι της Αμερικής θα την φτάσει κι εκεί με τους νόμιμους – παράνομους κυνηγούς επικηρυγμένων, όπως «νόμιμα» και παράνομα διεισδύει και σήμερα παντού. Ίσως το αδύνατο σημείο της ταινίας βρίσκεται στον υπερτονισμό μερικών στοιχείων του μεξικανικού χώρου, που έπρεπε να πάνε πίσω, να μη φωτιστούν τόσο (παρατήρηση Ν.Β.).
Και σ’ άλλες ταινίες του Πέκινπα υπάρχει η επιθυμία να φύγουν από τις ΗΠΑ για το Μεξικό (Κονβόυ, Γκεταγουέι). Ο Πέκινπα «αγαπά το Μεξικό, γιατί είναι «απολίτιστο», και συχνά έχει δείξει ακόμα και συμπάθεια για τη ρυπαρότητά του και θαυμασμό γι’ αυτό που συνιστά την αυθεντική μεξικάνικη νοοτροπία»[4] (Δημ. Κολιοδήμος, Σαμ Πέκινπα, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 1984, σελ. 76).
Ο Πέκινπα ξέρει καλά τον συσχετισμό δυνάμεων της Αμερικής. Ξέρει ότι η μόνη διέξοδος του καταδιωγμένου και καταπιεσμένου, που είναι σε σύγκρουση με το αμερικανικό σύστημα, είναι η κατά μόνας εξέγερση (και η συντριβή του εξεγερμένου) ή η φυγή του εκτός συνόρων. Οι ήρωές του δεν είναι συνδικαλιστές με οικονομικά αιτήματα, για να ακούσουν διάφορους της Σοσιαλιστικής Έκφρασης και άλλους σχηματικούς μαρξιστές που τους ψιθυρίζουν τις συμβουλές για μεθόδευση τις μαζικής πάλης για πλήρη ανατροπή του συστήματος. Οι ήρωές του έχουν ήδη διαγράψει μια πορεία σύγκρουσης κι άλλες εναλλακτικές λύσεις δεν υπάρχουν. Ας θυμηθούμε εδώ τις εκατοντάδες περιπτώσεις των εξεγερμένων δούλων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που, συγκρουόμενοι κάθε λίγο με τις ρωμαϊκές λεγεώνες, προχωρούσαν στη μοναδική οδό σωτηρίας: την έξοδο από τα σύνορα[5].
Η φυγή προς το Φαρ Ουέστ (όσο πιο δυτικά) είναι αδύνατη πια για όσους δεν θέλουν τον Νόμο και την Τάξη.
Οι διάφοροι άποικοι, που έφταναν παλιά στην Αμερική από τα διάφορα έθνη της Ευρώπης, βρίσκονταν σαν πρωτόπλαστοι σε ένα νέο παρθένο κόσμο, όπου όλα μπορούσαν να ξεκινήσουν από την αρχή. Οι αξίες, τα πρότυπα και ο νόμος του παλιού κόσμου τιναζόντουσαν στον αέρα.
«Εις τον κατάλογο των επιβατών του «Μαιηφλάουερ» αναφέρονται πολλοί «υπηρέτες». Αλλά υπό τας αποικιακάς συνθήκας γρήγορα έγιναν ίσοι. Υπήρχαν απέραντες εκτάσεις γης, η οποία ανήκεν εις εκείνον που την έπαιρνε. Και ο «υπηρέτης» επήγε και κατέλαβε την γη όπως και ο αφέντης του. Το αγγλικό σύστημα των τάξεων εξηφανίσθη». (Ουέλλς, Παγκόσμιος Ιστορία, Αθήνα 1952, τόμος Β΄, σελ. 994).
Και ο Μαρξ σημειώνει με σαρκασμό, την περίπτωση του Κ. Πηλ, που κουβάλησε από την Αγγλία τα πλούτη του και 300 άτομα της εργατικής τάξης στο Σουάν Ρίβερ. Όταν έφτασαν στον προορισμό τους, ο Κ. Πηλ έμεινε χωρίς έναν υπηρέτη, για να του στρώνει το κρεβάτι του ή να του φέρνει νερό από το ποτάμι.
Διαγράφοντας με μια μολυβοκοντυλιά τον παλιό κόσμο, τις σχέσεις και τις αξίες του, τραβούσε ο καθείς τον δρόμο του, πιστεύοντας ότι θα τα κατάφερνε. Ο Νόμος και η Τάξη, σαν κρατικό θεμέλιο, ήταν ανύπαρκτα. Οι πιονέροι, που τραβούσαν από τις όχθες του Ατλαντικού προς τα δυτικά, πίστευαν στις αξίες της συντροφικότητας κι έδιναν λόγο στην ομάδα.
Ο κάου μπόυ είναι ένας μύθος πια της ατομικής αξίας και του θάρρους, του ενστίκτου της επιβίωσης. Άναρχη κατάσταση, άτομο και φύση.
Τα γουέστερν είναι το νέο έπος, που μιλά για μια ηρωική εποχή, που άλλαξε τα πράγματα εντελώς, όχι όπως μια κοινωνική επανάσταση, αλλά θέτοντάς τα σε μια νέα αφετηρία – δρομολόγηση (που ίσως μόνο σε ένα νέο πλανήτη θα βρούμε ομοιότητες).
Όμως η νέα αστική τάξη σιγά σιγά επιβάλλεται, πιο στυγνή κι απ’ την παλιά ευρωπαϊκή. Ο Νόμος θεσμοθετείται, η Εξουσία εδραιώνεται. Ο αμερικανικός αστισμός ακολουθεί τους πιονέρους εγκαθιστώντας την Τάξη, τον Νόμο και την Ιεραρχία εκεί που επικρατούσε το «χάος».
Πολλά γουέστερν θα πραγματευτούν το θέμα της σύγκρουσης του ατίθασου κάου μπόυ, που εκπροσωπεί την παλιά ατομική ελευθερία, με τον θεσμοθετημένο κρατικό νόμο, που προχωρεί σιγά σιγά, κι αυτός, δυτικά. Στο μεταίχμιο των δύο καταστάσεων θα γίνουν, όπως πάντα, οι συγκρούσεις.
Ο Σαμ Πέκινπα μελετά ακριβώς την εποχή που δεν υπάρχει άλλη «Δύση» έξω απ’ τα αμερικάνικα πλαίσια. Δεν είναι τυχαίο που βάζει την εξέλιξη της ιστορίας της Άγριας Συμμορίας το 1913. Το οργανωμένο αμερικανικό κράτος απλώνεται από τον Ατλαντικό ως τις όχθες του Ειρηνικού. Το 1912 η Αριζόνα και το Νέο Μεξικό έγιναν Πολιτείες των Η.Π.Α.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ. Ο κάθε ένας κερδίζει τον δικό του θάνατο
Τύχη και αναγκαιότητα. Ο Άνχελ σώζει τον Ντατς στη ληστεία του τραίνου. Ο Πάικ τους στέλνει μαζί την τελευταία φορά των ανταλλαγών με τον Μαπάτσε. Ο Ντατς εγκαταλείπει τον άνθρωπο, που τον έσωσε. Η ιδέα της φιλίας, της αφοσίωσης και της πίστης, το βασικό θέμα των ταινιών του Πέκινπα, τινάζεται ξανά στον αέρα.
Όμως τα πράγματα έχουν ωριμάσει εδώ και καιρό[6] και η Άγρια Συμμορία ετοιμάζει ιεροτελεστικά το τέλος της. Επιστρέφουν, για να χαθούν από τα όπλα, που οι ίδιοι έδωσαν στον Μαπάτσε. Το τυπικό ακολουθείται κανονικά. Πρώτα απ’ όλα βύθισμα στον έρωτα πριν το μεγάλο βύθισμα του θανάτου. Όμως στο δωμάτιο με τον Πάικ και το κορίτσι απλώνει ατμόσφαιρα του μη τελεσφόρου. Κάτι δεν έγινε, ένα αίσθημα ανικανότητας και αμηχανίας πλανιέται. Και ο τελευταίος σύνδεσμος με το “ευ” της ζωής κόβεται. Όμως πληρώνει γενναιόδωρα το κορίτσι. Ο Πάικ στραγγίζει μετά το μπουκάλι.
– Πάμε.
– Γιατί όχι.
Ο Ντατς ήδη είναι έτοιμος έξω.
Η προετοιμασία και το ξεκίνημα από τις πιο μυθικές στιγμές του κινηματογράφου. Προχωρούν θεϊκοί, ανάμεσα σε σκιές, για να πάρουν τον Άνχελ, για να πάρουν ό,τι μας πήρανε και μας άφησαν μισούς.
«Άξαφνα περπατούσα και δεν περπατούσα. Κοίταζα τα πετούμενα πουλιά, κι ήταν μαρμαρωμένα… γυναίκες γνέθανε, τ’ αδράχτια δεν γυρίζαν, αρνιά ποτίζονταν, κι η γλώσσα τους στεκόταν», (Σεφέρης, «Έγκωμη»)
Σκηνή του τέλους. Ο Άνχελ βλέπει, τουλάχιστον πριν πεθάνει, ότι οι συντρόφοι του ήρθαν για να τον γλυτώσουν. Η αξία της συντροφικότητας παραμένει άτρωτη.
Ο απρόσμενος θάνατος του Μαπάτσε προκαλεί στους στρατιώτες του αμηχανία, σύγχυση και φόβο. Και οι λυτρωτικές σφαίρες δεν ακούονται. Χαμογελώντας η Άγρια Συμμορία, θα ξαναρχίσει το πιστολίδι, για να προχωρήσει το παιγνίδι. Το μακελειό σιγά σιγά κορυφώνεται. Για να μπορεί ο κάθε απλοϊκός αναλυτής να χαρακτηρίζει τον Πένκιπα ως εκφραστή της βίας και απολογητή της βίας.
Και το γέλιο στο τέλος της ταινίας, όταν ξαναπαρουσιάζονται τα πρόσωπα της Άγριας Συμμορίας;
ΕΞΙ ΜΙΚΡΑ ΔΕΛΤΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΡΙΑ ΣΥΜΜΟΡΙΑ
1. ΑΓΡΙΑ ΣΥΜΜΟΡΙΑ
Έτος γυρίσματος: 1969
Διάρκεια: 134 λεπτά (αρχική διάρκεια: 145 λεπτά)
(Οι παραγωγοί της ταινίας έκοψαν σκηνές βίας, που πίστευαν ότι θα προκαλούσαν αντιδράσεις)
Παραγωγός: Φιλ Φέλντμαν
Σενάριο: Γουάλον Γκρην και Σαν Πέκινπα (βασισμένο σε μια ιστορία των Γουάλον Γκρην και Ρόυ Ν. Σίκνερ)
Φωτογραφία: Λυσιέν Μπάλλαρντ
Μοντάζ: Λιούις Λομπάρντο
Μουσική: Τζέρρυ Φήλντινγκ
Ηθοποιοί:
Γουίλλιαμ Χόλντεν: Πάικ Μπίσοπ
Έρνεστ Μποργκνάιν: Ντατς
Ρόμπερτ Ράιαν: Ντικ Θόρντον
Έντμοντ Ο’ Μπράιαν: Σάικς
Γουώρεν Όουτς: Λάιλ Γκορς
Μπεν Τζόνσον: Τέκτορ Γκορς
Χάιμε Σάντσεζ: Άνχελ
Εμίλιο Φερνάντεζ: Μαπάτσε
Μπο Χόπκινς: Κρέηζυ Λη
Σόνια Αμέλιο: Τερέζα
2. Η ΜΟΥΣΙΚΗ
Υπάρχει, κυρίως, ένα θριαμβευτικό μοτίβο (καλπασμός των αλόγων, κίνηση, κάμπος) και η μουσική από το αποχαιρετιστήριο τραγούδι, με το οποίον το ρημαγμένο και καταερειπωμένο, από τον Μαπάτσε, χωριό του Άνχελ ξεπροβόδισε την Άγρια Συμμορία.
Η ίδια μουσική θα τους συντροφέψει και όταν ξεκινούν, για να πάρουν τον Άνχελ από τα χέρια του Μαπάτσε. Όσο πλησιάζουν στον Μαπάτσε η στρατιωτική μουσική των τυμπάνων θα επισκιάσει την προηγούμενη μουσική. Η σύγκρουση, που θα ακολουθήσει, «προειδοποιείται» στον χώρο της μουσικής, καθώς και το τι συμβολίζουν οι δυνάμεις, που θα συγκρουστούν. Η μουσική του χωριού του Άνχελ θα ακουστεί και στο τέλος, όταν ο Θόρντον και ο γέρο Σάικς θα προχωρήσουν με τους αντάρτες.
3. ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ
«Πιστεύω την τέλεια αθωότητα των παιδιών. Δεν ξέρουν τις έννοιες του καλού και του κακού, γιατί είναι επίκτητες» Σαν Πέκινπα, Συνέντευξη στον Ρ. Γουάιτχωλ. Περ. Σύγχρονος Κινηματογράφος, Αθήνα, αρ. 4, Δεκ. 69 – Ιαν, 70, σελ. 170.
Ουδέποτε σε ταινία γουέστερν υπήρχαν τόσα παιδιά. Στην ταινία του Πέκινπα υπάρχουν παντού εικόνα και ομοίωση της κοινωνίας τους. Παιδιά που καίνε, που πυροβολούν εικονικά, που πυροβολούν πραγματικά, (ο Πάικ θα δεχτεί τη χαριστική βολή από παιδί), παιδιά που θαυμάζουν τον Μαπάτσε, που βασανίζουν τον Άνχελ, που είναι ωραία, που εξαθλιώνονται, που χαμογελούν γλυκά, που ακολουθούν τις αντιαλκοολικές πορείες, όπως θα ακολουθούσαν και μια πορεία υπέρ της κρασοκατάνυξης.
Ο Πέκινπα με υλιστικό λάκτισμα κλοτσά κάθε μεταφυσική για τα παιδιά.
Αφήνει όμως την επιθυμία και το όραμα.
– Όλοι θέλουμε να γίνουμε παιδιά. Και οι χειρότεροι. Περισσότερο από όλους.
4. Η ΓΥΝΑΙΚΑ
«Σ’ αυτόν τον τραχύ, δύσβατο, ανδροκρατούμενο κόσμο του Πέκινπα, η γυναίκα παίζει ένα παρασκηνιακό αλλά πρωτεύοντα ρόλο. Τις πιο πολλές φορές είν’ εκείνη που βάζει σε κίνηση τον μηχανισμό του Ολέθρου. Το κεφάλι του Αλφρέντο Γκαρσία πέφτει για χατήρι της. (Ιδού ξανά η ιστορία της Σαλώμης και το κεφάλι του Ιωάννη του Βαπτιστή). Για χάρη της ακόμα σφάζονται οι στρατιώτες και τα παλληκάρια της Άγριας Συμμορίας. (Η μεταστροφή του Άνχελ εναντίον του διεφθαρμένου στρατηγού οφείλεται στο ότι ο στρατηγός τού ‘ κλεψε την αγαπημένη κι όχι σε καμιά ουρανοκατέβατη πολιτικοκοινωνική επιφοίτηση)».
(Αχιλλέας Κυριακίδης: Άνθρωποι και σκορπιοί. περ. Εποπτεία, Αθήνα, αρ. 27, 1978, σελ. 813).
Στην Άγρια Συμμορία, εκτός από το θέμα της φιλίας και της προδοσίας (Θόρντον), έχουμε και το θέμα της αγάπης και της προδοσίας (Τερέζα). Ο Άνχελ βλέπει καταστρεμμένο το χωριό του, τον παράδεισο των παιδικών του χρόνων, από τον Μαπάτσε, που του «έκλεψε» και την αγαπημένη του Τερέζα, τον προσδοκώμενο παράδεισο που θα έβρισκε μετά τις περιπέτειές του. Όπως τον Βάσο, που έχει χάσει το χωριό του, τον παραδεισο των παιδικών του χρόνων, τη Γιαλούσα, τώρα στα χέρια του Τούρκου κατακτητή κι η Για., ο προσδοκώμενος παράδεισος, μακριά στην τύρβη και τις άλλες μαπατσεϊκές καταστάσεις της Αθήνας.
Η γυναίκα κινητήριος δύναμη της ιστορίας. Η Ελένη συνδέεται πάλι με τον πόλεμο της Τροίας. Στην κηδεία της Τερέζας νέες αντιθέσεις. Οι γριές γυναίκες, φορείς μακραίωνων ριζωμένων αντιλήψεων, προχωρούν αργά κι ας ουρλιάζει η νέα ισχύς, ο Μαπάτσε.
5. ΣΑΜ ΠΕΚΙΝΠΑ (1926 – 1984)
Φιλμογραφία
Ι. ελληνικός τίτλος
ΙΙ. αγγλικός τίτλος
ΙΙΙ. μετάφραση του αγγλικού τίτλου
1961 Ι. …………….
ΙΙ. The deadly Companions
ΙΙΙ. Οι θανάσιμοι σύντροφοι
1962 Ι. Ο εκδικητής της ερήμου
ΙΙ. Ride the High Country ή Guns in the afternoon
ΙΙΙ. Κάλπασε στην απέραντη χώρα ή Όπλα το απομεσήμερο
1965 Ι. Η ταξιαρχία των εκδικητών
ΙΙ. Major Dundee
ΙΙΙ. Ο ταγματάρχης Ντάντη
1969 Ι. Άγρια συμμορία
ΙΙ. The wild Bunch
ΙΙΙ. Άγρια συμμορία
19670 Ι. Γύπες πάνω από την έρημο
ΙΙ. The Ballad of Cable Hogue
ΙΙΙ. Η μπαλάντα του Κέημπλ Χογκ
1971 Ι. Αδέσποτα σκυλιά
ΙΙ. Straw Dogs
ΙΙΙ. Αχυρένια σκυλιά
1972 Ι. Tζούνιορ Μπόννερ
ΙΙ. Junior Bonner
ΙΙΙ. Τζούνιορ Μπόννερ
1972 Ι. Γκέτ αγουέι
II. The Getaway
III. Η διαφυγή
1973 Ι. Η μεγάλη μονομαχία
ΙΙ. Par Garrett and Billy the Kid
ΙΙΙ. Ο Πατ Γκάρρετ και ο Μπίλλυ δε Κιντ
1974 Ι. Φέρτε μου το κεφάλι Αλφρέντο Γκαρσία
ΙΙ. Bring Me the Head of Alfredo Garcia
ΙΙΙ. Φέρτε μου το κεφάλι του Αλφρέντο Γκαρσία
1975 Ι. Η αριστοκρατορία του εγκλήματος
ΙΙ. The Killer Elite
ΙΙΙ. Η ελίτ των δολοφόνων
1977 Ι. Σιδηρούς Σταυρός
ΙΙ. Cross of Iron
ΙΙΙ. Σιδηρούς σταυρός
1978 Ι. Κονβόυ, άγρια σύγκρουση
ΙΙ. Convoy
ΙΙΙ. Φάλαγγα
1983 Ι. Όστερμαν το 48ωρο των κατασκόπων
ΙΙ. The Osterman Weekend
ΙΙΙ. Το σαββατοκυρίακο του Όστερμαν
6. ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ
«Στα 1913, οι ιστορίες με τους χρυσοθήρες, τους μεγάλους πιστολέρος και τους πολέμους με τους ερυθρόδερμους είχαν ήδη γίνει ανάμνηση και θρύλος. Ωστόσο κι από τις δύο όχθες του Ρίο Γκράντε, οι άνθρωποι ζούσαν όπως και στο 1870-80. Παρέμειναν αμετάβλητοι σε μια συνεχώς μεταβαλλόμενη χώρα».
Το σχόλιο αυτό προοριζόταν να ακουστεί στην αρχή της Άγριας Συμμορίας. Κρίθηκε περιττό και παραλείφθηκε.
Ενώ λοιπόν η Αμερική εξελίσσεται ραγδαία, ο Πάικ έχει την ηθική ακαμψία των παλιών καιρών. Ζει με τους θρύλους, τις αξίες του παρελθόντος.
Δικαιολογεί τον παλιό του φίλο Θόρντον, που επιμένει να κυνηγά την Άγρια Συμμορία.
– Έδωσε τον λόγο του [στην Εταιρία Σιδηροδρόμων]
Ο Ντατς αντιδρά θυμωμένος.
– Σημασία έχει που δίνεις τον λόγο σου.
Καημένε Πάικ. Αν ο προφορικός λόγος, η υπόσχεση, το να «κρατάς τον λόγο σου» έχει την πιο μεγάλη αξία στην αξιολογική πυραμίδα των περιθωριακών και των καταδιωγμένων, γιατί «αποτελεί το μόνο μέσο που επιτρέπει στην ομάδα να λειτουργήσει σαν τέτοια, υποκαθιστώντας στις διάφορες συναλλαγές το συμβόλαιο της αστικής κοινωνίας, ανεφάρμοστο σ’ αυτούς τους κύκλους φυσικά, καθώς αποκλείεται κάθε δυνατότητα προσφυγής» (Στάθης Δαμιανάκος, Κοινωνιολογία του Ρεμπέτικου, εκδ. Ερμείας, Αθήνα 1976, σελ. 186) ο αντίπαλος, η Εταιρία Σιδηροδρόμων, γράφει στα παλιά της παπούτσια κάθε λόγο και υπόσχεση. Μόνο έγγραφα συμβόλαια με υπογραφές και σφραγίδες και επικυρώσεις από δικηγόρους και αρχές αναγνωρίζει, προχωρώντας ακάθεκτη.
[1]Λάθος. Δεν είναι τόσο εύκολος ο Πέκινπα. Ο Θέρντον θα διστάσει να πυροβολήσει τον Πάικ τον παλιό του φίλο. Ο πρώτος δισταγμός δείχνει το μεγάλο βήμα στο τέλος. Εντελέχεια.
[2] Η ταινία αναλύει τις εσωτερικές σχέσεις της ομάδας των κυνηγών επικηρυγμένων.
Οι κυνηγοί επικηρυγμένων, ενοικιασμένοι δολοφόνοι από την Εταιρία Σιδηροδρόμων, σκοτώνουν εύκολα (π.χ. στο μακελειό έξω από την τράπεζα), όπως κάθε εξαθλιωμένος από την καταπίεση του Νόμου που ξαφνικά ο Νόμος είναι μαζί του και τον καλύπτει, αφήνοντάς του πολλές δικαιοδοσίες. Όμως ο Πέκινπα τολμά να τους καδράρει με συμπάθεια στη στέγη, απέναντι στην τράπεζα, όταν φιλούν τα όπλα τους. Ο Πένκιπα ξέρει τους άτεγκτους νόμους, που τους κινούν, τι σημαίνει γι’ αυτούς η εξόντωση της συμμορίας του Πάικ.
Αυτό γίνεται στην αρχή και μ’ αυτό τον τρόπο ο Πέκινπα χτυπά την εύκολη ταύτιση του θεατή (που από τη μια βλέπει στρατιώτες (=η Άγρια Συμμορία μεταμφιεσμένη) κι απ’ την άλλη ανθρώπους, που φιλούν μ’ αδημονία τα όπλα τους και με τους δεύτερους πάει να ταυτιστεί συναισθηματικά).
Παρενθετικά: Ακόμα και τον Μαπάτσε θα καδράρει ο Πέκινπα χωρίς αντιπάθεια μέσα στη μοναξιά της α-νόητης δύναμής του, ζαλισμένο από το ποτό και τις γυναίκες, λίγο πριν το τέλος του, ενώ μια γυναίκα θα χορεύει στο τραπέζι του σηκώνοντας το φουστάνι της ψηλά.
Η ταινία αναλύει επίσης τις εσωτερικές σχέσεις της άγριας συμμορίας. Αντιθέσεις ιεραρχικές, ηλικιών, αντιλήψεων, αντιθέσεις των παλιών (ιδίως του Πάικ), που έχουν τις παλιές ρομαντικές απόψεις, με τους νέους αδελφούς Γκορς, που θέλουν γρήγορα ν’ αρπάξουν την καλή. (Ο Τέκτορ, που μαζί με τον αδελφό του, αμφισβητούσε τον Πάικ, αναγνωρίζοντας την αξία του μετά το κλέψιμο του σιδηροδρόμου (κι όταν ο Πάικ συνειδητοποιεί πως με τον παλιό του φίλο Θόρντον η ιστορία θα έχει συνέχεια) θα του προσφέρει το ποτό να πιει. Η Άγρια Συμμορία κερδίζει τη συναδέλφωσή της που θα την απογειώσει στο τέλος.
Ο Πέκινπα δεν παρουσιάζει ωραία τους δυο αδελφούς. Ακόμα και στο τέλος της ταινίας θα φωνάζουν για τα λεφτά, που θα δώσουν στη γυναίκα, που κοιμήθηκε μαζί τους. Οι υπόγειες διεργασίες και ο Πάικ θα τους τραβήξουν εμπρός, σαν έτοιμους από καιρό, σαν θαρραλέους, για να προχωρήσουν μυθικοί, αιώνια νέοι, στον αγώνα, για να πάρουν τον Άνχελ, την Κερύνεια, την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.
[3] Ο Πέκινπα εμμένει στο μεταίχμιο Παλιά Δύση – Νέα Εποχή της Αμερικής. Στην Μπαλάντα του Καίημπλ Χογκ ο ήρωάς του θα έχει τον πιο παράδοξο θάνατο για έναν άνθρωπο της Δύσης. Θα πεθάνει σε αυτοκινητικό ατύχημα.
[4] Είναι αυτά που κοιτάζουν με αποτροπιασμό οι καλοθρεμμένοι Γερμανοί σύμβουλοι του Μαπάτσε.
[5] Οι αντιθέσεις λοιπόν της Άγριας Συμμορίας μεταφέρονται στο Μεξικό και διαπλέκονται με τις μεξικανικές αντιθέσεις.
Μερικοί αφελείς υποστηρίζουν, γιατί έγινε κι αυτό, ότι ο Πέκινπα ρατσιστικά βάζει τους τέσσερις «Γιάνκηδες» της Άγριας Συμμορίας να το κατορθώνουν και να εξολοθρεύψουν εκατοντάδες Μεξικανούς. Τα προκατασκευασμένα σχήματά τους δεν τους επέτρεψαν να δουν την ταινία σωστά.
Η Άγρια Συμμορία, κυνηγημένη από παντού, θα νιώσει για πρώτη φορά τη ζεστασιά της κοινότητας στο μεξικανικό χωριό του Άνχελ. Με τις παροτρύνσεις του ιδίου θα δεχτεί τον κίνδυνο να δώσει ένα κιβώτιο όπλων στους αντάρτες, για τον Άνχελ πάλι θα οδηγηθεί στην τελική σύγκρουση, εξοντώνοντας τον Μαπάτσε και τους επιτελείς του, ακόμα και τους Γερμανούς αξιωματικούς, που αντιπροσωπεύουν τα γερμανικά συμφέροντα που, μαζί με τα αμερικανικά, συμπίεζαν τότε το Μεξικό.
Η Άγρια Συμμορία «νικιέται» μόνο από τους Μεξικανούς αντάρτες, που την πιάνουν στον ύπνο. Ο Πέκινπα δείχνει τους αντάρτες δεμένους με τη γη τους και τα βουνά τους, τέλεια εναρμονισμένους στην αγκαλιά της μεξικανικής υπαίθρου. Όταν η Άγρια Συμμορία ανακαλύπτει ανάμεσα στα κλοπιμαία το πολυβόλο και με έπαρση το βάζει στο αμάξι, (το πολυβόλο που θα καθαρίσει τον στρατό του Μαπάτσε), στην αμέσως επόμενη σκηνή, (η Άγρια Συμμορία) θα είναι αιχμάλωτη των ανταρτών, που δεν σταματούν μπροστά στον καλύτερο εξοπλισμό και την υπεροπλία του αντιπάλου.
Με τους Μεξικανούς «αντάρτες της περιφέρειας» θα καταλήξουν οι «αμφισβητητές της μητρόπολης», ο Θόρντον και ο Σάικς.
Τα πιο πάνω ίσως κακώς ειπώθηκαν, για να απαντήσουν σε ένα «γραφικό επιχείρημα», γι’ αυτό για να μη γίνει το ίδιο λάθος δεν θα επεκταθώ, για να απαντήσω σε μια άλλη παρατήρηση κριτικής (που φοβάται ίσως πως θα αποκτήσουμε κακά πρότυπα) = ότι δηλαδή η Άγρια Συμμορία καλυπτόταν πίσω από γυναίκες, για να πυροβολήσει.
Ναι καλυπτόταν. Και ο Αχιλλέας κοιμόταν με τις γυναίκες δούλες, που του πρόσφεραν ως δώρο άλλοι βασιλείς φίλοι του, πριν πετύχει τη συναίνεσή τους ύστερα από επίμονο φλερτ σε καφετέριες και δισκοθήκες, ή πριν πετύχει το συνοικέσιο.
[6] Από τις κουβέντες της Άγριας Συμμορίας.
* Πρέπει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε και κάτι άλλο, εκτός από τα όπλα μας.
*Οι καλές μέρες πλησιάζουν στο τέλος τους.
*Ήθελα να πετύχω μια καλή, για να αποτραβηχτώ.
*Σάικς: Αρχίσατε να γερνάτε.
*Ντατς: Θα μας περιμένουν [για να μας χτυπήσουν]
Πάικ: Δεν θα τό ‘θελα διαφορετικά.
Ντατς: (ύστερα από λίγο). Ούτε γω θα τό ‘θελα διαφορετικά.
*Πάικ: Κουράστηκα να με κυνηγούν.
«Οι αντιήρωες του Πέκινπα, αρνούμενοι να δεχτούν αυτό το σήμερα – πληγή, που δεν υπόσχεται τίποτα, καταπιεσμένοι από πλαίσια, που όλο και στενεύουν, επιστρατεύουν τα υπολείμματα ικμάδας τους κι ορμάνε στα θανατηφόρα τοιχώματα…
Είναι ο ηθελημένος θάνατος, που διαφέρει από την αυτοκτονία στο ότι η ταπεινή θανατογόνος χειρονομία (η πίεση της σκανδάλης) χαρίζεται με περιφρόνηση στους άλλους. Έτσι, στον Πέκινπα, ο θάνατος ξεπερνάει τα όρια μιας χρονικής στιγμής, παίρνει μεταφυσικές διαστάσεις διαρκείας, καθώς εμπεριέχει ένα κόσμο στοχασμούς και μνήμες και, το κυριώτερο, μια Μεγάλη Απόφαση που δεν φαίνεται να χωρά πουθενά».
Αχιλλέας Κυριακίδης ό.π., σελ. 808.
Υστερόγραφο: Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Αυτοδιάθεση, Λευκωσία, Μάρτιος 1985, αρ. 3-4, σ. 30-35, με τον υπότιτλο: «Σκόρπιες σημειώσεις για την ταινία των Κυπρίων ενωτικών» και με την ακόλουθη, παίζουσα εν παικτοίς, υποσημείωση: «Ο Σαμ Πέκινπα ήταν φανατικός υποστηρικτής της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα. Όπως είναι γνωστό, το αίτημα της Αυτοδιάθεσης-Ένωσης της Κύπρου είχε επηρεάσει και διχάσει την παγκόσμια διανόηση της δεκαετίας 1950 και 1960. Δεν είναι τυχαίο, που οι συντηρητικοί εν πολλοίς Μπητλς πίστευαν σε μια Κύπρο ανεξάρτητη στα πλαίσια της Βρετανικής Κοινοπολιτείας, ενώ οι ρηξικέλευθοι και επαναστατικοί Ρόλλιγκ Στόουνς ήταν διαπρύσιοι κήρυκες της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα.»
Το κείμενο για την Άγρια Συμμορία δημοσιεύεται, ύστερα από είκοσι έξι χρόνια, σε νέα, αυτοτελή, έκδοση από το «Αιγαίον», για λόγους τους οποίους ο διευθυντής του εκδοτικού οίκου διασαφηνίζει με απλότητα και ευκρίνεια σε δήλωσή του.
Σάββας Παύλου 